Чорны замак Альшанскі - Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч. Страница 35

Я коратка расказаў.

— Вось гэта ўжо цікава, — сказаў Шчука. — І галоўнае, мы самі не ведаем пра расстраляных, хто, за што і як. Калі нешта цікавае даведаешся — гавары вось з ім, — кіўнуў на Адама. — А сам сваёй справай займайся.

Эге ж, так я і магу заняцца толькі сваёй справай.

— А пра таго Высоцкага, што ў трыццаць дзевятым павесілі, — цягнуў далей Шчука, — то я памятаю той працэс. Адзін з найбольш шумлівых. І сапраўды, казалі — падкладка палітычная. А больш нічога не ведаем. Архіў згарэў.

Я зноў наліў сабе вады і выпіў.

— Чаго ты п'еш, як з пахмелу? — спытаў Хілінскі.

— Нешта смага апошні час мучыць. І ў галаве дзіўны туман… Ну, а як наконт тых, расстраляных? А наконт тых, што забілі ў Кладна?

— Кажу табе, — сказаў Шчука, — архівы згарэлі. Архіў суда — згарэў. Пра Варшаву і казаць няма чаго. І кладзенскі архіў гестапа таксама невядома дзе. Згарэў? Ці не схавалі толькі самі немцы. Вывезці не паспелі. Занадта хутка нашы ішлі.

— Лічы, — умяшаўся Росцік, — 26 чэрвеня Віцебск, 27-га — Ворша, 28-га — Магілеў, 3 ліпеня — Менск, напярэдадні — Вілейку. Бачыш, як абкруцілі, абклалі. Тваіх кладзенскіх расстралялі 17-га. Ну, а Кладна мы ўзялі 18 ліпеня. І значыць, маглі не паспець тыя вывезці архіў і нарабаванае ведамствам Розенберга.

— А што ты рабіў, што быў скандал у Альшанцы? — Хілінскі круціў у руках адну з істужак.

— Замак фатаграфаваў, — змрочна сказаў я. — Выдам пасля плёнку японцам.

— Прыціснуць табе калісьці твой доўгі язык, — буркнуў Грыбок.

— Не прыціснуць, — сказаў палкоўнік. — Таму з ім і дзелімся. Таму і размова з ім ідзе тут, а не там… Нягледзячы на некаторых.

— Стужка гэтая не палімпсест*, — раптам сказаў Хілінскі. — Выскаблівалі пергамент па нейкай другой прычыне.

* Пергамент, на якім адзін тэкст выскаблены, а паўзверх яго напісаны другі.

— Маскіравалі нешта? — спытаў Грыбок.

— Хто ведае? І думаю, што, можа, клей, якім прымацоўвалася стужка да прадмета, — пахмура сказаў Хілінскі. — Толькі што гэта за прадмет? Дзе яго знайсці? — І дадаў, гледзячы на тое, як я зноў п'ю ваду: — Усё ж думай і ты, Антось. Замест рэбуса.

— Я той рэбус ужо і без прадмета разгадаў. Мяркую, правільна.

— Схіляюся да тваёй думкі, Антось, што тут ёсць нешта, — сказаў Адам. — Наўрад ці чалавек не зашыфроўваў бы нешта не важлівае. Але… не лезь занадта ў справы Андрэя і унь… Росціка. Твая справа — гісторыя. Твая справа — вось гэта. А ты яму часам падай толькі тое, што палічыш як патрэбнае… І яны табе патрэбнае скажуць… Што цябе тычыцца. Дапамогуць. Але дапаможаш пасільна і ты.

І ён з націскам сказаў:

— Калі вырашаць за патрэбнае заняцца справай.

— Смерць майго Мар'яна — і не палічыць за патрэбнае?…

— Бо гаварыць пра свае справы з іншымі, — перабіў ён мяне, — яны не любяць. А часам проста не маюць права. І ты іх не вінаваць. Не лезь да іх, а яны — да цябе. Калі нешта сур'ёзнае здарыцца — разбяруцца самі.

Я быў ледзь не ў ярасці, хаця й халоднай. Не лічыць за сур'ёзнае — такое?

— Не лезь ты ў бутэльку, — сказаў Шчука. — Калі гэта было забойства — рана ці позна яго раскапаюць.

— Хто гэта раскапае?

— Мы.

— Што ж, памагай бог, — суха сказаў я.

Хілінскі выйшаў мяне праводзіць. Стоячы на гэтай занюханай пляцоўцы, размаўлялі.

— Слухай, што гэта абазначае, тваё В?

— Тры, — сказаў я.

— Гм. Ну добра. І вось што, паспытай, хто такі Боўбель. Банды якога ў вайну і пасля вайны каля Альшан хадзілі.

— Што, так важна?

— Шчука лічыць.

— Тады можна.

— Лухта нейкая атрымоўваецца з гэтай палосай, — сказаў ён. — Акрамя вось тут: «Слуцкай брамы» і слова «смага».

— Чаму так?

— Не ведаю… Ну а як, рыбка там у вас ловіцца?

— Не ведаю, — у тон яму адказаў я.

— Спытай, калі ловіцца, можа й, я да цябе пад'еду. А што яшчэ рабіць пенсіянеру?

— Ведаеш, пенсіянер, — сказаў я. — Каціся ты да такой матары…

— Качуся, — усміхнуўся ён і зачыніў дзверы.

РАЗДЗЕЛ XІV ПРА ВАР'ЯТАЎ І ДРОБЯЗІ, ЯКІЯ НЕ ВАРТЫЯ І ВЫЕДЗЕНАГА ЯЙКА

І зноў калоціць машыну па дарозе Езна — Альшаны.

Калі гэта можна, вядома, назваць дарогай.

Але археолагі не скардзяцца. І Шаблыка са Змагіцелем. І Высоцкі з Ганчаронкам. Аднаму толькі мне здаецца, што на такой дарозе адно масла збіваць. І я нават не ведаю, пашанцавала мне ці не, што ў акно цягніка я ўбачыў усю кампанію на пероне (выгружалі нешта) і ў апошнюю хвіліну, ледзь не на хаду ўжо, скочыў.

Можа, мне было б лягчэй, каб не тое, што ў мяне за апошні час такі цяжкі сон і такая страшэнная смага.

Нешта са мною робіцца няладнае.

— Калі гэта, хлопцы, перастанем мы трэсціся па гэтых дарогах? Дарогі і дарогі, — не вытрымліваю я.

— Ляжаш пад хвойку — тады і не будзеш калаціцца, — змрочна кажа «каўбой» Змагіцель.

— Часам думаеш, можа, яно і лепей бы, — уздыхае Ганчаронак.

— Тыповы беларускі погляд на рэчы, — іранізуе Шаблыка. — Што за жыццё?… Раніцай уставай, вечарам кладзіся, уставай — кладзіся, уставай — кладзіся. Во каб гэта лёг ды не ўстаў.

Усе рагочуць. Не дужа весела. Такі ласкавы і нейкі сумны майскі вечар, што хочацца верыць адначасова ў вечнасць і ў тленнасць жыцця.

— І сапраўды вось так, — кажа настроены на лірычны лад Ганчаронак. — Адтрубіў нейкія год шэсцьдзесят — і гамон. І каму тады справа, колькі твае косткі праляжалі ў зямлі? Праўда ж, пані Сташка?

Вецер калоціць пасмачку яе каштанавых валасоў.

— Глупства вярзеце, мужчыны, — раптам кідае яна. — Да ўсіх костак жывым людзям ёсць справа. Іначай, гучна кажучы, не былі б мы людзьмі. Ёсць такі ў нас саматужны спосаб вызначаць, выкапнёвая гэта костка, дужа даўняя, першабытная або параўнаўча новая. Дакраніся языком. Калі ліпне — значыць, выкапнёвая. Я ўпершыню аспіранткай гэта пачула, на пасяджэнні сектара археалогіі. Ну і вырашыла паспрабаваць. Рогат стаяў на ўсю залу.

— Гэта што ж, і чалавечыя ліжаце? — спытаў Высоцкі. — Вар'яцтва нейкае. Гідка ж.

— Што з таго? — азваўся Генка. — Калі костцы мільён год. Яна тады чысцейшая, чым у нас рукі. А я ж во сваім дзяўчатам аж рукі ліжу, калі чагосьці рабіць не хочацца.

— Калі гэта? — абурылася Валя Волат. — Ды я табе і не дала б руку, нават калі б сабраўся лізаць.

— Таўсту-уха, — з пагрозаю сказаў Генка. — Ой, вушы надзяру.

— Гэта мы табе арцеллю надзяром, — сказала Тарэса.

— І праўда, — падтрымала яе Сташка,

— А па-мойму, дык усё адно, — сказаў Ганчаронак. — Што там да старых костак? Пра свае трэба думаць. Тым больш што яшчэ невядома, каму было лягчэй косткі па зямлі насіць, нам ці ім. Войны тут, лагеры, хваробы розныя завяліся. Унь хаця б паглядзіце на чэргі ў дантыстаў. А я аднойчы ў музеі на макеты старых магільнікаў глядзеў — дык такія ва ўсіх зубы белыя.

— Нам лягчэй косткі насіць, — сказала Сташка. — Сачыце за зубамі, давайце ім работу — і не патрэбен вам будзе дантыст.

— А яны сачылі? — з падколам спытаў Тодар Ганчаронак.

— А ты спытаў у іх, колькі яны жылі? — рэзка павярнуўся да яго Шаблыка. — Ну, Сташка…

— Рэдка хто дажываў да сарака, — сказала яна.

— Таму і зубы белыя, як у сабакі, — вызверыўся Шаблыка. — Ты таксама супраць сабачага колькі жывеш? Вось і з'еў зубы. Вось табе і адказ: каму па зямлі лягчэй косткі насіць. А калі чалавек зараз не дажывае да сарака, гіне на вайне, гіне ў печы, гіне ў рове — гэта не жыцця віна, гэта віна іншых…

«Чаго счапіліся? — падумаў я. — Як вар'яты ўсе».

І тут, па аналогіі. а таксама таму, што размову трэба было перавесці ў іншае рэчышча, я сказаў Высоцкаму:

— Вось Лапатуха. Хіба ён вінен у тым, што такі? Людзі зрабілі. Праўдзівей, нелюдзі. І што памрэ, можа, рана — таксама яны.

— Не кажы, — сказаў Ганчаронак, — можа, яму так проста зручней. Каб не чапляліся… Знікае часам на некалькі дзён.

— Угм, — звярнуўся да яго Высоцкі. — Памятаеш Рохлю — вар'ята? Кім ён пасля, пры немцах, выявіўся? У адной машыне з шэфам кладзенскага СД ехаў. Вось як, мае вы галубочкі.